Rola ofiary jest nabytą cechą tożsamości osoby, charakteryzującą się tendencją do uważania siebie za ofiarę wrogich czynów innych ludzi i podtrzymywania tego poglądu nawet w obliczu dowodów przeczących istnieniu takich okoliczności. Rozwój mentalności ofiary zależy od procesów rozumowania oraz tendencji do przypisywania i obwiniania innych ludzi za własne problemy. Wiele osób funkcjonujących w roli ofiary było ofiarami czynów innych osób i ponosili konsekwencję bez własnego wkładu odpowiedzialności w sytuację, w której się znaleźli. Jednakże takie sytuacje nie muszą koniecznie powodować powstania tego typu tożsamości. W podstawowym sensie, ofiarą jest każdy kto doświadcza urazu, utraty, lub cierpienia w efekcie jakiegoś wydarzenia lub serii wydarzeń. Negatywne doświadczenia nie są wystarczające do pojawienia się poczucia bycia ofiarą.
Życie w roli ofiary
Ludzie mogą identyfikować się jako ofiary, jeśli w doświadczeniu ich interpretacji świata uważają, że zostali zranieni, a oni sami nie byli przyczyną powstania raniącej sytuacji. W sytuacjach społecznych nie mieli obowiązku zapobieżenia szkodzie, a problem zasadza się na niesprawiedliwym naruszeniu ich praw (przez inną osobę). Często osoby w roli ofiary obwiniają siebie za społecznie akceptowane pozytywne cechy jak na przykład zaufanie do ludzi czy dobroć. Samo wystąpienie szkodliwego zdarzenia nie jest wystarczające dla powstania poczucia bycia ofiarą. W tym celu potrzeba dodatkowo uważać szkodę za nieoczekiwaną, niesprawiedliwą i niemoralną, coś przed czym nie sposób było się uchronić. Osoba z mentalnością ofiary może też wierzyć, że jej życie jest serią wyzwań skierowanych specjalnie przeciwko niej i pod wieloma względami strasznych i poza jej kontrolą. To z powodu trudnych doświadczeń życiowych zasługuje na współczucie, a jak sama twierdzi ma zbyt małe możliwości lub ich w ogóle nie posiada, aby odmienić swój los, więc nawet nie będzie podejmować próby.
Cechy
Mentalność ofiary może manifestować się w szeregu różnych zachowaniach oraz sposobów myślenia i mówienia. Jedną z nich jest identyfikowanie innych jako przyczyny niekorzystnej sytuacji i pomijanie osobistej odpowiedzialności za własne życie i jego okoliczności. Ofiara może okazywać wzmożoną uwagę (nadmierną czujność) w obecności innych, być przeczulona na negatywne intencje ludzi. Często przyświeca jej wiara, że inni ludzie mają więcej szczęścia w życiu. Osoby te mogą też czuć ulgę czerpaną z litowania się nad sobą i oczekiwania współczucia od innych ludzi. Mentalność ta wiąże się z nastawieniem pesymistycznym do życia, użalaniem się nad sobą i skrytym gniewem. Ludzie ci częstokroć układają przekonujące i złożone wyjaśnienia wspierające ich przekonania, by następnie użyć ich do wytłumaczenia sobie i innym danej sytuacji. Ludzie z mentalnością ofiary mogą również posiadać realistyczną ocenę swojej bieżącej sytuacji, jednak bez poświęcania uwagi i zainteresowania jej przyczynami. Często mają tendencję do introspekcji i twierdzenia, że mają szczególne prawa i okazują w związku z tym egoizm. Charakterystyczną postawą tych osób jest nastawienie obronne np. w rozmowie odczytują negatywne intencje w neutralnych sprawach i reagują oskarżeniem, tworząc konflikt. W związku z tym, że unikają brania odpowiedzialności nie dopuszczają do wspólnego rozwiązywania problemów.
To co przeszkadza im nawiązywać życzliwe relacje międzyludzkie to ocenianie i kategoryzowanie ludzi dzieląc ich na „dobrych” i „złych”, bez żadnej przestrzeni pomiędzy. Potocznie nazywamy to szufladkowaniem ludzi z przypisywaniem im negatywnych intencji. Osoby z postawą ofiary unikają przygód w życiu, charakteryzuje je wysoka sztywność reakcji i są ogólnie niechętne do podejmowania nawet małego i skalkulowanego ryzyka podkreślając znaczenie i prawdopodobieństwo negatywnych skutków. W swoim zachowaniu wykazują wyuczoną bezradność nie doceniając swoich zdolności i wpływu na sytuację. Czują się bezsilni, często poniżają się ustawiając się na jeszcze gorszej pozycji, niż wynikałoby to z sytuacji i oceny innych ludzi. Mentalność ofiary może być też odzwierciedlona w manierach językowych, np.: w sygnalizowaniu bezsilności („nie mogę…”), okazywaniu braku możliwości wyboru („muszę…”, „nie mam wyboru…”), bierno – agresywnej uległości („nie wiem”, „ty zdecyduj”). Inne cechy mentalności ofiary obejmują dążenie do potwierdzenia, że są czyjąś ofiarą. To potwierdzenie jest konieczne, by wzmocnić podstawowe założenia na temat siebie oraz innych. Osoby z mentalnością ofiary spostrzegają się z perspektywy własnej wyższości moralnej i niemoralności drugiej strony, zarówno na indywidualnym, jak i grupowym poziomie. Na poziomie indywidualnym zwykle oznacza to czarno – białą wizję moralności i czynów. Osoba zaprzecza swoim agresywnym tendencjom i widzi siebie jako słabą i prześladowaną, a innych jako zagrażających oraz niemoralnych. W ten sposób ofiara podtrzymuje swój krystalicznie czysty wizerunek. Osoby te często potrafią wypunktować szkody czynione przez drugą stronę z wyższością. Swoją agresję uzasadniają jako etyczną obronę przed niemoralnym atakiem. Osoby funkcjonujące z tożsamością ofiary są skoncentrowane na własnym cierpieniu i nie są skłonne do zainteresowania się cierpieniem innych. Zwykle ignorują cudze cierpienie lub zachowują się samolubnie, reagując bez empatii. Ofiary poświęcają dużo uwagi swoim nieszczęściom, ale głównie ich przyczynom i skutkom, a nie możliwym rozwiązaniom.
Wyjście z roli ofiary
Tożsamość ofiary zatrzymuje człowieka w życiu hamując jego rozwój emocjonalny. Postawa ofiary może być związana z przeżytą traumą lub traumami w życiu jednostki. Osoba stosując ten mechanizm nieustannie jej doświadcza i za każdym razem odtwarza na nowo doznaną w przeszłości traumę. W pracy nad sobą ważna jest realistyczna ocena przeżytych traum, pozwolenie sobie poznania własnych emocji i wyrażania ich w kontrolowany sposób. Pomocnym będzie też świadomy powrót do traumatycznych doświadczeń oraz nazwanie sprawców przemocy i krzywd, które wyrządzili. Jeśli osoba podejmie decyzję, by wyjść z roli ofiary poprzez wybaczenie sobie i innym oraz zaakceptuje sytuację, która ją do tego doprowadziła, symptomy stresu pourazowego i wrogości mają szansę zostać odreagowane. Niezbędnym jest nauczenie się zdrowego sposobu myślenia oraz nauka i praktykowanie asertywnej postawy w codziennym życiu. W pracy z psychoterapeutą można uzyskać zdrową relację, nauczyć się zdrowego myślenia bez wzmacniania szkodliwego sposobu interpretacji rzeczywistości oraz nauczenie się funkcjonowania w zdrowej więzi z sobą samym oraz innymi. Psychoterapia pozwala zrekonstruować swoją tożsamość, opłakać krzywdy i zbudować zdrowe poczucie własnej wartości. Najcenniejszym skutkiem psychoterapii jest nauczenie się brania odpowiedzialności za własne wybory potrafiąc dbać o własne potrzeby i granice stając się autorem własnego życia. Te metody dowiodły swej skuteczności w zmianie mentalności.